Ι) ΓΕΝΙΚΑ
Η μεταμόσχευση αναμφισβήτητα αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της ιατρικής επιστήμης, παρέχει δε τη μοναδική ευκαιρία επανόδου στην ενεργό ζωή και την παραγωγικότητα σε ανθρώπους με τελικό στάδιο ανεπάρκειας ή με σοβαρή και μη ιάσιμη με άλλη θεραπευτική μέθοδο διαταραχή ενός ή περισσότερων οργάνων.
Ωστόσο, παρά τις προόδους στο χώρο των μεταμοσχεύσεων, το μείζον πρόβλημα που εξακολουθεί να παραμένει διεθνώς σήμερα είναι η σοβαρή έλλειψη μοσχευμάτων. Οι υπάρχουσες ανάγκες για μοσχεύματα αδυνατούν να καλυφθούν και πολλοί άνθρωποι πεθαίνουν περιμένοντας την ανεύρεση καταλλήλου μοσχεύματος.
ΙΙ) IΝ VIVO ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ : Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΩΝ ΔΥΝΗΤΙΚΩΝ ΔΟΤΩΝ
Σχετικά με την in vivo μεταμόσχευση, με το Ν. 3984/2011{άρθρ.8§1Ν.3984/11, όπως ισχύει, ως προς την περ. ε, μετά την αντικατάσταση με το Ν.4512/2018 (άρθ. 260&1) και το Ν.4600/2019 (άρθ. 167&2)}, ο κύκλος των δυνητικών δοτών διευρύνεται σε σχέση με το προϊσχύσαν νομοθετικό καθεστώς (άρθ. 10 Ν. 2737/1999) και πλέον περιλαμβάνει και άλλα άτομα. Συγκεκριμένα, κατά τη διάταξη του άρθ. 8&1Ν. 3984/2011, η αφαίρεση οργάνων από ζώντα δότη επιτρέπεται όταν πρόκειται να γίνει μεταμόσχευση: α) στο σύζυγό του, β) σε ασθενή με τον οποίο ο δότης συνδέεται με σύμφωνο ελεύθερης συμβίωσης, σύμφωνα με τα οριζόμενα στους νόμους 3719/2008 και 4356/2015, άνω των τριών ετών, γ) σε συγγενή μέχρι και τον τέταρτο βαθμό εξ αίματος, σε ευθεία ή πλάγια γραμμή, δ) σε συγγενή μέχρι το δεύτερο βαθμό εξ αγχιστείας, ε) σε πρόσωπο με το οποίο ο δότης έχει προσωπική σχέση και συνδέεται συναισθηματικά. Επίσης υπάρχουν άλλες δύο περιπτώσεις δοτών, ήτοι οι υπό στοιχ. στ) και ζ) της παρ. 1 του άρθ. 8. Ειδικότερα ο νόμος, στην προσπάθειά του να προωθήσει τις μεταμοσχεύσεις, προβλέπει αφενός τη δυνατότητα αν ο σύζυγος ή οι συγγενείς του ασθενούς που προαναφέρθηκαν, ο οποίος χρήζει μεταμόσχευσης, επιθυμούν να κάνουν τη δωρεά του αναγκαίου οργάνου, αλλά δεν υπάρχει ιστοσυμβατότητα, να πραγματοποιηθεί η αφαίρεση του οργάνου με ταυτόχρονη πρόταξη του ασθενούς στο Εθνικό Μητρώο (περ. στ), και αφετέρου τη δυνατότητα «αμοιβαίας» μεταμόσχευσης, δηλαδή εάν δεν υπάρχει ιστοσυμβατότητα μεταξύ δύο υποψηφίων ληπτών μοσχεύματος και του ζώντα συζύγου τους ή συγγενή τους με τον προαναφερθέντα βαθμό συγγένειας, αλλά υπάρχει ιστοσυμβατότητα μεταξύ του ενός υποψηφίου λήπτη και του ζώντα συζύγου ή συγγενή του άλλου, επιτρέπεται η δωρεά οργάνων αμοιβαία, με απόφαση του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων(περ.ζ).
ΙΙΙ) ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΧΟΡΗΓΗΣΗΣ ΤΗΣ ΑΔΕΙΑΣ ΓΙΑ ΜΕΤΑΜΟΣΧΕΥΣΗ
Ειδικότερα, όσον αφορά το συναισθηματικό δότη, θα πρέπει να αναφερθεί ότι ως <<συναισθηματικός δότης>> (άρθ. 8&1 περ. ε Ν. 3984/2011) νοείται πρόσωπο εκτός των αναφερομένων στις λοιπές περιπτώσεις του άρθ. 8&1 Ν. 3984/2011, το οποίο προσφέρεται να δωρίσει όργανό του σε άλλο πρόσωπο για συναισθηματικούς αποκλειστικά λόγους. Η περίπτωση του <<συναισθηματικού δότη>> εισήχθη για πρώτη φορά στη σχετική με τις μεταμοσχεύσεις νομοθεσία με το Ν. 3984/2011. Είναι γεγονός ότι, για την αποφυγή φαινομένων παράνομων συναλλαγών, στην περίπτωση του «συναισθηματικού δότη» απαιτούνται προϋποθέσεις. Με τον τρόπο αυτό επιχειρείται να διασφαλιστεί αφενός μεν το ανιδιοτελές και το οικειοθελές της προσφοράς του δότη, αφετέρου δε ότι δεν λαμβάνει χώρα εκμετάλλευση της πνευματικής αδυναμίας του δότη, ήτοι ότι η δωρεά δεν γίνεται από πρόσωπο ανίκανο να αντιληφθεί τις συνέπειες των πράξεών του. Θα πρέπει δηλαδή να αποδεικνύεται η ύπαρξη συναισθηματικού δεσμού μεταξύ του υποψηφίου δότη και του υποψηφίου λήπτη, το ικανό χρονικό διάστημα του δεσμού αυτού και η έντασή του σε σημείο που να δικαιολογεί την απόφαση για τη δωρεά οργάνου, δεδομένου ότι ο κίνδυνος προσχηματικών δωρεών είναι ιδιαίτερα σοβαρός. Έτσι, σύμφωνα με τη διάταξη του άρθ. 8&1 ε) Ν. 3984/2011, όπως ισχύει μετά την αντικατάστασή του με τους νόμους 4512/2018 (άρθ. 260&1) και 4600/2019 (άρθ. 167&2), για τη μεταμόσχευση απαιτείται άδεια από τον Εθνικό Οργανισμό Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.) ύστερα από σύμφωνη γνώμη μη αμειβόμενης Επιτροπής που αποτελείται από έναν Πρωτοδίκη, που ορίζεται από τον Πρόεδρο του Τριμελούς Συμβουλίου Διοίκησης του Πρωτοδικείου ή τον Δικαστή που διευθύνει το κατά τόπον αρμόδιο Πρωτοδικείο, στην περιφέρεια του οποίου κατοικεί ο λήπτης, έναν εκπρόσωπο του Εθνικού Οργανισμού Μεταμοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.), έναν ψυχίατρο και έναν κοινωνικό λειτουργό. Η Επιτροπή στα πλαίσια της γνωμοδοτικής της αρμοδιότητας συντάσσει τεκμηριωμένη έκθεση περί της ύπαρξης προσωπικής σχέσης και συναισθηματικού δεσμού, που δικαιολογεί το αίτημα για μεταμόσχευση. Τα μέλη της Επιτροπής έχουν το δικαίωμα, από κοινού ή χωριστά, με την έγγραφη συγκατάθεση του δωρητή και λήπτη να προβαίνουν σε επεξεργασία και σε πλήρη έλεγχο και αξιολόγηση κάθε είδους προσωπικών δεδομένων του δωρητή και λήπτη, όπως των συνθηκών της καθημερινής διαβίωσής τους, των κοινωνικών σχέσεων και της εργασίας τους και του ιατρικού φακέλου τους, καθώς και πληροφοριών οποιασδήποτε διαβάθμισης που λαμβάνονται από το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη για το εάν συντρέχουν λόγοι δημόσιας τάξης και ασφάλειας ως προς τα ανωτέρω πρόσωπα, που μπορεί να σχετίζονται με την αιτηθείσα μεταμόσχευση, λαμβάνοντας υπόψη κάθε αποδεικτικό μέσο, όπως αυτοψία, έγγραφα δημόσια ή ιδιωτικά και καταθέσεις ατόμων του οικογενειακού, φιλικού, κοινωνικού ή εργασιακού περιβάλλοντός τους1. Η ανωτέρω έγγραφη συγκατάθεση για την επεξεργασία των προσωπικών δεδομένων του δωρητή και λήπτη αποτελούν απαραίτητη προϋπόθεση για την έναρξη της διαδικασίας χορήγησης της άδειας για μεταμόσχευση.
Θα πρέπει να σημειωθεί ότι υπό το καθεστώς του Ν. 3984/2011, όπως ίσχυε πριν την αντικατάστασή του με τους νόμους 4512/20182 (άρθ. 260&1) και 4600/20193 (άρθ. 167&2), για τους αυτούς λόγους, ήτοι προκειμένου να αποφευχθεί ενδεχόμενη εμπορευματοποίηση των μοσχευμάτων, αλλά και για λόγους προστασίας των δοτών, τη σχετική άδεια έδιδε το Μονομελές Πρωτοδικείο με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας. Στην περίπτωση αυτή απαιτούνταν άδεια με δικαστική απόφαση, που εκδιδόταν με τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας, ύστερα από έλεγχο όλων των προϋποθέσεων αφαίρεσης οργάνου από ζών πρόσωπο και επιπλέον της ψυχικής υγείας του δυνητικού δότη, της προσωπικής σχέσης και του συναισθηματικού δεσμού του με τον υποψήφιο λήπτη, όπως και της ανιδιοτέλειας της προσφοράς. Σκοπός του ως άνω ελέγχου ήταν δηλαδή να διασφαλιστεί με τις εγγυήσεις μίας δικαστικής απόφασης αφενός μεν το ανιδιοτελές και το οικειοθελές της προσφοράς του δότη, αφετέρου δε ότι δεν ελάμβανε χώρα εκμετάλλευση της πνευματικής αδυναμίας του δότη, ήτοι ότι η δωρεά δεν γινόταν από πρόσωπο ανίκανο να αντιληφθεί τις συνέπειες των πράξεών του. Ήδη με το Ν. 4512/2018 καταργήθηκε το νομοθετικό αυτό καθεστώς και αντί της δικαστικής απόφασης ανατίθεται πλέον η κρίση περί του εάν δικαιολογείται το αίτημα για μεταμόσχευση σε επιτροπή η οποία και θα αποφαίνεται περί τούτου. Σχετικά με τη νομοθετική αυτή επιλογή, στην Αιτιολογική Έκθεση του Ν. 4512/2018 αναφέρονται, μεταξύ άλλων, ότι <<όπως έχει επισηµανθεί από τον Εθνικό Οργανισµό Μεταµοσχεύσεων (Ε.Ο.Μ.), η συγκεκριµένη διαδικασία ενείχε σοβαρούς κινδύνους για την δηµόσια τάξη και την προστασία της δηµόσιας υγείας, καθώς κατά την διαδικασία της εκουσίας δεν παρίστατο δηµόσια αρχή, η οποία να είχε προβεί σε έλεγχο των προϋποθέσεων για την ύπαρξη ουσιαστικής συναισθηµατικής και προσωπικής σχέσης που θα µπορούσε να δικαιολογήσει τη δωρεά οργάνων. Ειδικότερα, για σοβαρούς λόγους προστασίας της δηµόσιας υγείας, κρίνεται απαραίτητο να υπάρχει επαρκής έλεγχος για την εξακρίβωση και τεκµηρίωση της υποκείµενη[ς] προσωπικής σχέσης που συνδέει τον δότη και λήπτη των οργάνων, η απουσία της οποίας ουσιαστικά δεν µπορεί να δικαιολογήσει µία τόσο σοβαρή επέµβαση. Κατ΄ αυτόν τον τρόπο, θα αποφεύγονται µεταµοσχεύσεις µε κίνητρο οικονοµικό ή άλλο, που συνδέεται µε ποινικά αξιόλογη συµπεριφορά>>. Πλην όμως με τις σκέψεις αυτές της Αιτιολογικής Έκθεσης φαίνεται ότι παρορώνται οι θεμελιώδεις αρχές από τις οποίες κυριαρχείται η διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας. Συγκεκριμένα παροράται το γεγονός ότι για τις υποθέσεις της εκούσιας δικαιοδοσίας καθιερώνεται το ανακριτικό σύστημα (άρθ. 744 Κ.Πολ.Δ.). Ειδικότερα κατά τη διάταξη του άρθρου 744 Κ.Πολ.Δ.<<Το δικαστήριο μπορεί και αυτεπαγγέλτως να διατάζει κάθε μέτρο πρόσφορο για την εξακρίβωση πραγματικών γεγονότων, ακόμη και εκείνων που δεν έχουν προταθεί και ιδιαίτερα γεγονότων που συντελούν στην προστασία των ενδιαφερομένων ή της έννομης σχέσης ή του γενικότερου κοινωνικού συμφέροντος>>. Το ανακριτικό σύστημα παρέχει στο δικαστήριο ελευθερία αυτεπάγγελτης ενέργειας και πρωτοβουλίας συλλογής του αποδεικτικού υλικού και εξακρίβωσης των πραγματικών γεγονότων που ασκούν επιρροή στην έκβαση της δίκης4. Η εξουσία του δικαστηρίου για τη λήψη κάθε πρόσφορου μέτρου που απ΄αυτό κρίνεται κατάλληλο για την ανεύρεση της αλήθειας δεν οριοθετείται από το νόμο και συνεπώς είναι απεριόριστη5. Έτσι το δικαστήριο έχει την εξουσία να διατάξει την προσκόμιση οποιουδήποτε εγγράφου, επικοινωνίας με δημόσιες αρχές για τη συλλογή πληροφοριών, εξέτασης μαρτύρων μη προταθέντων από διαδίκους, αυτοψίας κ.λπ. Η ως άνω εξουσία του δικαστηρίου δεν περιορίζεται μόνο στην ανεύρεση της αλήθειας των πραγματικών γεγονότων που επικαλέσθηκαν οι διάδικοι, αλλά και άλλων γεγονότων που δεν έγινε επίκληση απ΄αυτούς, τα οποία όμως ασκούν επιρροή στην έκβαση της δίκης6. Είναι εξάλλου αναμφισβήτητο το γεγονός ότι η έλλειψη αντιδικίας στη συγκεκριμένη διαδικασία (εκούσια) δεν σημαίνει ότι ο δικαστής δεν έχει πρακτική δυνατότητα ελέγχου των στοιχείων της υπόθεσης. Περαιτέρω ο νομοθέτης έχει τη δυνατότητα, στις περιπτώσεις αυτές, ήτοι της υποβολής αίτησης για τη χορήγηση άδειας για μεταμόσχευση, να επιβάλλει την κοινοποίηση στον εισαγγελέα πρωτοδικών της περιφέρειας του δικαστηρίου, στο οποίο κατατέθηκε η αίτηση, αντιγράφου της αίτησης με τη σημείωση για τον προσδιορισμό δικασίμου, ανεξαρτήτως του γεγονότος ότι τούτο δύναται να το διατάξει και ο δικαστής, κατ΄άρθ.748&2 Κ.Πολ.Δ. Συγκεκριμένα κατά το ανωτέρω άρθρο<<Αντίγραφο της αίτησης με τη σημείωση για τον προσδιορισμό της δικασίμου πρέπει να κοινοποιείται στον εισαγγελέα πρωτοδικών της περιφέρειας του δικαστηρίου στις περιπτώσεις των άρθρων 782,783, 784,796,797,799,800 και 801 ή αν το διατάξει ο δικαστής που αναφέρεται στην παρ. 1>>. Με την κοινοποίηση στον εισαγγελέα του εισαγωγικού δικογράφου της δίκης, καθώς και αντιγράφου της έφεσης, αν ασκήθηκε έφεση, ενημερώνεται πλήρως ο εισαγγελέας για την υπόθεση7. Ενόψει τούτων προβληματική είναι και η σχετική σκέψη στην Αιτιολογική Έκθεση περί του ότι κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας δεν παρίσταται δημόσια αρχή, η οποία να έχει προβεί σε έλεγχο των σχετικών προϋποθέσεων και ότι συνεπώς η συγκεκριμένη διαδικασία ενέχει σοβαρούς κινδύνους για την δηµόσια τάξη και τη δηµόσια υγεία. Η σκέψη αυτή δημιουργεί εύλογα ερωτήματα, δεδομένου ότι στις υποθέσεις της εκούσιας δικαιοδοσίας ουδόλως έχει αμφισβητηθεί η επάρκεια του διενεργουμένου από το δικαστήριο ελέγχου και ουδόλως έχει τεθεί θέμα παράστασης δημόσιας αρχής (άραγε ποίας;).
Πέραν όμως των ανωτέρω, δεδομένου ότι η ως άνω επιτροπή είναι τετραμελής, ο δε ΕΟΜ χορηγεί την άδεια ύστερα από σύμφωνη γνώμη της ανωτέρω επιτροπής, η εφαρμογή της ως άνω διάταξης είναι προβληματική στην περίπτωση ισοψηφίας των δύο αντιθέτων απόψεων των μελών της επιτροπής. Κατόπιν τούτου φρονούμε ότι πρόκειται για ατυχή και πρακτικά ανεφάρμοστη νομοθετική επιλογή και θα πρέπει να υπάρξει νομοθετική παρέμβαση, ώστε η σχετική άδεια για μεταμόσχευση να χορηγείται από το δικαστήριο κατά τη διαδικασία της εκούσιας δικαιοδοσίας. Περαιτέρω, σχετικά με την ταχύτητα της όλης διαδικασίας και με δεδομένο ότι στις υποθέσεις χορήγησης άδειας για μεταμόσχευση, κατά κανόνα, ενυπάρχει το στοιχείο του επείγοντος, θα πρέπει να λεχθεί ότι ο νομοθέτης έχει τη δυνατότητα να ορίσει προθεσμίες, όπως συμβαίνει και σε άλλες περιπτώσεις εφαρμογής της εκούσιας δικαιοδοσίας8.
IV) ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Στην περίπτωση του «συναισθηματικού δότη», για την αποφυγή φαινομένων παράνομων συναλλαγών, απαιτείται η συνδρομή συγκεκριμένων προϋποθέσεων. Η κρίση περί της συνδρομής ή μη των προϋποθέσεων αυτών και συνεπώς η κρίση περί του αν δικαιολογείται ή όχι το αίτημα για μεταμόσχευση πρέπει να ανατεθεί στο δικαστήριο. Επιβάλλεται, συνεπώς, νέα νομοθετική παρέμβαση, ώστε η άδεια για μεταμόσχευση να χορηγείται με δικαστική απόφαση με όλες τις δικονομικές εγγυήσεις, οι οποίες εγγυώνται την προάσπιση των δικαιωμάτων όλων των ενδιαφερομένων.
1 Η συντακτικά εσφαλμένη διατύπωση του νόμου έχει εν προκειμένω ως εξής:<<Τα μέλη της Επιτροπής έχουν το δικαίωμα, από κοινού ή χωριστά, με την έγγραφη συγκατάθεση του δωρητή και λήπτη να προβαίνουν σε επεξεργασία, κατά την έννοια του άρθρου 2 του νόμου 2472/1997 (Α΄50), και σε πλήρη έλεγχο και αξιολόγηση κάθε είδους προσωπικών δεδομένων του δωρητή και λήπτη, όπως των συνθηκών της καθημερινής διαβίωσής τους, των κοινωνικών σχέσεων και της εργασίας τους και του ιατρικού φακέλου τους, καθώς και πληροφορίες οποιασδήποτε διαβάθμισης που λαμβάνονται από το Υπουργείο Προστασίας του Πολίτη για το εάν συντρέχουν λόγοι δημόσιας τάξης και ασφάλειας ως προς τα ανωτέρω πρόσωπα, που μπορεί να σχετίζονται με την αιτηθείσα μεταμόσχευση, λαμβάνοντας υπόψη κάθε αποδεικτικό μέσο, όπως αυτοψία, έγγραφα ιδιωτικά ή δημόσια και καταθέσεις ατόμων του οικογενειακού, φιλικού, κοινωνικού ή εργασιακού περιβάλλοντός τους>>. Είναι προφανές ότι εν προκειμένω εννοείται ότι <<Τα μέλη της Επιτροπής έχουν το δικαίωμα, από κοινού ή χωριστά, με την έγγραφη συγκατάθεση του δωρητή και λήπτη να προβαίνουν σε επεξεργασία……….και σε πλήρη έλεγχο και αξιολόγηση κάθε είδους προσωπικών δεδομένων……… καθώς και πληροφοριών….>>.
2 ΦΕΚ Α 5/17-1-2018.
3 ΦΕΚ Α 43/9-3-2019.
4Βασίλη Αντ. Βαθρακοκοίλη, Εφέτη, Κώδικας Πολιτικής Δικονομίας, Ερμηνευτική-Νομολογιακή Ανάλυση(κατ΄άρθρο), Τόμος Δ΄,Αθήνα, 1996, σελ.414.
5 Βασίλη Αντ. Βαθρακοκοίλη, ό.π., σελ.414.
6 Α.Π. 1374/2005 ΝΟΜΟΣ,Α.Π. 41/2003 ΧρΙΔ 2003, 445, Α.Π.52/2000 ΕλλΔνη 2000,690, Α.Π. 1303/1997 ΕΕΝ 1999,124, Α.Π.1131/1987 ΝοΒ1988, 1601, ΕφΑθ.4462/2002 ΝΟΜΟΣ, ΕφΘεσ. 2675/2018 ΕΠολΔ.2019,60, Βασίλη Αντ. Βαθρακοκοίλη, ό.π., σελ. 414,415.
7 Βασίλη Αντ. Βαθρακοκοίλη, ό.π., σελ.424, 427.
8 Πρβλ. άρθ. 96 και 97 Ν. 2071/1992.
